Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Stopień aktywności Prezydenta RP w odniesieniu do problematyki polonijnej ograniczają postanowienia Konstytucji. Z zapisów art. 126 wynika jego rola strażnika, czuwającego nad przestrzeganiem postanowień ustawy zasadniczej (w tym art. 6 ust.2). Jednocześnie Prezydent występuje w stosunkach międzynarodowych jako najwyższy reprezentant państwa. Wiąże się to bezpośrednio z koniecznością odbywania wizyt zagranicznych. Dobrym zwyczajem jest umieszczanie w oficjalnym programie spotkania głowy państwa z przedstawicielami środowisk polonijnych. Stwarza to m.in. okazje do dyskusji nad bieżącymi problemami Polonii oraz do uhonorowania przez Prezydenta RP orderami i odznaczeniami państwowymi jej zasłużonych reprezentantów.

Parlament

W 1990 r., nawiązując do tradycji II Rzeczypospolitej, patronat nad Polonią i Polakami za granicą objął Senat RP (jednak bez umocowania ustawowego). Od tego też roku budżet Kancelarii Senatu zawierał środki na opiekę nad polskimi i polonijnymi środowiskami w świecie (do 2011 r., kiedy to mocą decyzji Sejmu rozdział środków powierzono MSZ, które czyni to drogą publicznego konkursu). Senat nie finansował inicjatyw bezpośrednio, lecz zlecał zadania organizacjom pozarządowym, np. Stowarzyszeniu „Wspólnota Polska”, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacji „Semper Polonia” i wielu innym. Sprawami polonijnymi w Senacie zajmuje się Komisja Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą. Z kolei w Sejmie RP funkcjonuje Komisja Łączności z Polakami za Granicą. W celu szerszego włączenia Polonii w dyskusję o polityce polonijnej, w listopadzie 2002 r. powołano Polonijną Radę Konsultacyjną przy urzędzie Marszałka Senatu; w jej skład wchodzą przedstawiciele organizacji polonijnych. 

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Rolę MSZ w kształtowaniu i realizacji polityki państwa polskiego wobec Polonii i mniejszości polskich określa Ustawa o działach administracji rządowej z 4 września 1997 r. Zgodnie z art. 32. : dział sprawy zagraniczne obejmuje sprawy: (...) współpracy z Polakami zamieszkałymi za granicą, w tym wspierania polskich instytucji kulturalnych i oświatowych za granicą (...) Minister właściwy do spraw zagranicznych koordynuje (...) działalność organów administracji rządowej(w dziedzinie stosunków z zagranicą).

Prowadzenie polityki polonijnej - jako działanie w sferze relacji pomiędzy państwem polskim a obywatelami innych państw - jest domeną polityki zagranicznej. Wszelkie działania poza granicami RP - a w szczególności działania agend rządowych - stanowią bowiem element polityki zagranicznej państwa , a ich konsekwencje ważą na bilansie tej polityki. Rola MSZ polega głównie na tworzeniu ram polityczno-prawnych dla konkretnej działalności polonijnej, w którą zaangażowane są ponadto liczne instytucje rządowe, parlamentarne i organizacje społeczne, a także na zapewnienie odpowiednich warunków dla takiej współpracy w relacjach z innymi państwami.

W strukturze MSZ, w różnych okresach sprawy polonijne łączone były z konsularnymi, bądź traktowane oddzielnie. Ostatecznie od 24 marca 2009 r. istnieje odrębny Departament Współpracy z Polonią, który od 11 lipca 2012 r. nosi nazwę Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą (DWPPG). Przyczyną wyłączenia tej problematyki z segmentu spraw konsularnych była wola podkreślenia znaczenia Polonii i mniejszości polskich w polityce zagranicznej RP. Wewnątrz MSZ Departament Współpracy z Polonią kooperuje przede wszystkim z Departamentem Konsularnym, z departamentami terytorialnymi, które koncentrują się na stosunkach bilateralnych Polski z poszczególnymi państwami i zagadnieniach regionalnych oraz z Departamentem Prawno-Traktatowym – zwłaszcza w zakresie kształtowania stanowiska MSZ co do międzynarodowych norm standardów ochrony prawnej mniejszości narodowych oraz z Biurem Pełnomocnika ds. Postępowań Przed Międzynarodowymi Organami Ochrony Praw Człowieka.

Charakteryzując ogólne zadania Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą można powiedzieć, że:

• prowadzi sprawy związane z ochroną praw i statusu prawnego Polonii oraz polskich mniejszości narodowych za granicą;
• wspiera kultywowanie języka polskiego, tradycji i kultury polskiej za granicą oraz kontakty  i współpracę gospodarczą Polonii z Rzecząpospolitą Polską;
• analizuje zjawiska i procesy zachodzące w środowiskach Polonii i Polaków za granicą oraz uczestniczy w kształtowaniu i realizacji polityki Państwa wobec tych środowisk;
• współdziała w ochronie polskich miejsc pamięci za granicą;
• współpracuje z organizacjami pozarządowymi na rzecz rozwoju kontaktów z zagranicą
• w sprawach polonijnych, turystycznych i sportowych;
• organizuje i przeprowadza doroczny konkurs na realizację zadania publicznego „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”, w wyniku którego najlepsze i najbardziej wartościowe projekty wnioskodawców (zarejestrowanych w Polsce podmiotów pożytku publicznego) otrzymują dotację środków budżetowych.
• prowadzi sprawy współpracy z Telewizją Polonia.

DWPPG nadzoruje pracę urzędów konsularnych oraz wykonywanie funkcji konsularnych w zakresie dotyczącym Polonii i społeczności polskich przez konsulów. Nadzór ten to m.in. określanie zadań i kierunków działań placówek, przyznawanie i rozliczanie funduszy „polonijnych” oraz coroczna ocena dokonań placówek.

Inne instytucje rządowe

W strukturze rządu, poza MSZ, udział w realizacji polityki polonijnej biorą także:

• Ministerstwo Edukacji Narodowej (Wydział Oświaty Polskiej za Granicą w Departamencie Współpracy Międzynarodowej),
• Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Departament Współpracy z Zagranicą i Departament Dziedzictwa Kulturowego).

Spraw polonijnych dotyczy też część działań:

• Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych (polscy kombatanci za granicą, uprawnienia kombatanckie, świadczenia specjalne dla kombatantów z państw powstałych po rozpadzie ZSRR),
• Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (repatriacja),
• Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (upamiętnienia i cmentarze wojskowe za granicą, wykonanie umów o ochronie grobów i miejsc pamięci ofiar wojen i represji politycznych),
• Biura Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej przy MNiSzW (stypendia dla młodzieży pochodzenia polskiego studiującej w Polsce oraz – w pewnym zakresie – za granicą),
• Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą podległego MEN utworzonego przez połączenie Zespołu Szkół dla Dzieci Obywateli Polskich Czasowo Przebywających za Granicą, (szkolne punkty konsultacyjne, nauczyciele z RP delegowani do pracy wśród środowisk polskich za granicą, dystrybucja podręczników i materiałów dydaktycznych) oraz Polonijnego Centrum Nauczycielskiego w Lublinie (kursy i szkolenia dla nauczycieli j. polskiego zza granicy).