Po 1989 roku sprawy polonijne stały się istotnym elementem polskiej polityki zagranicznej. Wcześniej Rodacy za granicą byli postrzegani przede wszystkim jako zagrożenie dla panującego w PRL ustroju i wizerunku rządzących w Polsce. Od początku niepodległej i suwerennej Polski zajęły ważne miejsce w całokształcie naszych stosunków dwustronnych z państwami, w których przebywają znaczące grupy polskie lub mniejszości polskie, a niekiedy nawet mogą rzutować na jakość tych stosunków. Silne społeczności polonijne oraz osoby polskiego pochodzenia, które osiągnęły sukces w swoich krajach są nieocenionym partnerem w promocji Ojczyzny za granicą. Aktywność Polonii może nie tylko wspierać działania RP na arenie międzynarodowej, lecz także być czynnikiem zbliżenia społeczeństwa polskiego z innymi, sprzyjając przełamywaniu uprzedzeń i stereotypów.

Nie ma powszechnie uznawanej w stosunkach międzynarodowych definicji pojęcia "mniejszość narodowa". Wynika to z tego, że w odróżnieniu od obywatelstwa jednoznacznie określanego przez prawo, narodowość jest stanem świadomości każdego człowieka i wynikającym z tego stanu poczuciem przynależności narodowej. Należy zaznaczyć, że może to być poczucie przynależności do więcej niż jednego narodu, co występuje często z rodzinach mieszanych za granicą (np. jestem Polakiem z Ukrainy, ale też Tatarem – po ojcu; albo – jestem Amerykaninem polsko-żydowskiego pochodzenia; albo – emigrowałem do Niemiec, deklarując niemiecką narodowość, ale przecież jestem też Polakiem ze Śląska…).

Poszczególne państwa różnie podchodzą do zagadnienia narodowości i mniejszości narodowych. Niektóre (np. Francja) w ogóle nie uznają pojęcia: mniejszość narodowa. Polska Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 r. definiuje pojęcie mniejszość narodowa w następujący sposób:

Mniejszością narodową, (…) jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:

1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;

2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;

3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4) ma świadomość własnej, historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

6) utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. (w odróżnieniu od mniejszości etnicznej, która nie ma odniesienia do zewnętrznej państwowości).

Mając świadomość nieostrości i umowności kryteriów związanych z pojęciami narodowości, mniejszości narodowej, diaspory, proponujemy następujące rozumienie pojęć dotyczących Polaków i osób polskiego pochodzenia zamieszkałych za granicą:

Łacińskim słowem „Polonia” – znaczącym po prostu Polska – najczęściej określa się całą polską diasporę.W węższym rozumieniu Polonia to słowo określające tych, którzy urodzili się już poza Polską, jednak poczuwają się do polskiego pochodzenia i związków z polskością. Terminu Polonia z reguły używamy wobec polskich społeczności w takich krajach jak USA, Kanada, Francja, Brazylia, gdzie dominują ci, których dziadkowie lub pradziadkowie wyjechali z Polski całe dziesięciolecia temu.

Polska diaspora jest pojęciem najszerszym, obejmuje bowiem wszystkich Polaków, osoby polskiego pochodzenia i wywodzące swoje korzenie z Polski, żyjących poza granicami Polski. Z tego terminu częściej korzystają opracowania naukowe aniżeli sami członkowie diaspory.

Polskie mniejszości narodowe – zbiorowości osób polskiego pochodzenia (ale obcego obywatelstwa); ludność rdzenna, mieszkająca od dłuższego czasu (np. od ok. 100 lat lub trzech pokoleń) na tym samym obszarze, najczęściej na terenach dawniej znajdujących się w granicach Rzeczypospolitej. Wyróżniają się od reszty społeczeństwa danego kraju poczuciem grupowej odrębności etnicznej, kulturowej, językowej, związkami z polską tradycją narodową. Przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego, nierzadko jest bezpośrednio kojarzona z polskością – zwłaszcza na Wschodzie – chociaż nie brak wśród osób należących do mniejszości polskich przedstawicieli innych religii i wyznań. Część polskich mniejszości cieszy się statusem mniejszości narodowej w państwach, w których zamieszkują i korzysta z praw gwarantowanych mniejszościom. Inne grupy mniejszości polskich nie są formalnie uznawane przez miejscowe władze, a jeszcze innym – mimo posiadania statusu mniejszości narodowej – uszczupla się prawa, bądź ich odmawia.

Emigracja, wychodźstwo - osoby, które z różnych przyczyn opuściły kraj swego urodzenia, np.emigracja polityczna, żołnierska, ekonomiczna czy tzw. solidarnościowa. Generalnie mówiąc “emigracja”, mamy na myśli osoby urodzone w Polsce, które na stałe mieszkają poza Polską.

Polacy za granicą – nie licząc polskich obywateli, którzy znajdują się za granicą czasowo i niedługo, jak np. turyści, osoby w trakcie podróży służbowych – to Polacy (często polscy obywatele), które wprawdzie żyją za granicą już od dawna, ale decyzja o pobycie za granicą zapadła bez ich udziału lub decydowali się pozostać za granicą czasowo, wierząc, że po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, powrócą do niej. Do tej grupy należą Polacy żyjący na terenach, które przed II wojną światową należały do Polski. Oni nigdy nie decydowali się na opuszczenie Polski – to Polska "wysunęła im się spod nóg" w związku z przesunięciem granic. Polacy za granicą to również emigracja wojenna w Wielkiej Brytanii, która tworzyła tam "Polskę poza Polską", istniejącą do 22 grudnia 1990 roku, do momentu przekazania demokratycznie wybranemu Prezydentowi RP insygniów prezydenckich.

Inne polskie społeczności, które trudno byłoby zakwalifikować do powyższych kategorii. Np. potomkowie powstańców, więźniów politycznych, osób represjonowanych, zesłanych w XIX wieku bądź deportowanych przez reżim stalinowski ze względu na ich narodową tożsamość, najczęściej na tereny dawnej azjatyckiej części imperium rosyjskiego, lub później - ZSRR (Syberia, Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, itd.), to również potomkowie Polaków, często wysoko wykształconych, którzy wyjeżdżali za chlebem także na wschód. Wobec tych grup używa się różnych określeń – Polacy, polska grupa narodowościowa, czasami również Polonia.

Jeszcze inny przypadek dotyczy Niemiec. Mamy tam do czynienia z potomkami członków przedwojennej mniejszości polskiej, uchodźcami politycznymi lub emigrantami ekonomicznymi, obywatelami polskimi o statusie cudzoziemców w Niemczech, ale również z setkami tysięcy osób, które opuściły Polskę deklarując niemieckie pochodzenie, a teraz ponownie odwołują się do swojej polskiej tożsamości.

Polscy pracownicy migrujący w Unii Europejskiej to Polacy, którzy korzystają z jednej z czterech fundamentalnych swobód UE, czyli ze swobody przepływu osób. Stanowią nadal zwiększającą się – choć coraz wolniej – grupę o charakterze „wahadłowym” (wyjazdy i powroty). Są to osoby przyjeżdżające do państw UE z zamiarem przebywania tam przez określony lub nieokreślony z góry czas, przeważnie od roku do kilku, ew. kilkunastu lat. Część z nich, najczęściej już na miejscu, podejmuje decyzję o stałym osiedleniu się, inni decydują się na przejazd do kolejnego kraju UE.